Voorganger : Ds. M. Bondzio uit Kampen

Overdenking

Barmhartige Samaritaan

Gemeente van Christus,

Je hebt van die bijbelverhalen die iedereen kent…
Misschien is het verhaal van vanochtend,
over de barmhartige Samaritaan,
Wel een van de bekendste verhalen uit de bijbel.
Zelfs buiten de kerk, zal het voor veel mensen
een belletje doen rinkelen.
Zoals wel meer verhalen in de bijbel
Is het verhaal over de barmhartige samaritaan
Ook cultureel gemeengoed geworden.

Natuurlijk is het niet per definitie verkeerd,
dat bijbelverhalen zo overbekend worden
Dat ze ook buiten de kerk een rol gaan spelen
Er sluikt alleen wel het gevaar in, het grote gevaar,
Dat die verhalen aan zeggingskracht verliezen
Juist omdat ze zo bekend zijn
Iedereen kent het verhaal,
maar heeft het ons echt nog wel wat te zeggen?

Eigenlijk wel grappig…
wij zijn misschien wel net als die wetgeleerde
Aan wie Jezus het verhaal vertelt
Ook hij lijkt het prima te weten
Wat er in de Bijbel staat – over naastenliefde
Maar het lijkt bij hem vooral te blijven bij studeerkamerwijsheid
Een academisch discours, abstracte waarheid
Zal hij het ook echt in de praktijk weten te brengen?

Een wetgeleerde in de bijbel,
dat is niet een advocaat of een meester in de rechten.
Dat is misschien de eerste associatie
die wij zouden hebben.
Als het in de bijbel gaat over een wetgeleerde,
dan wordt bedoeld iemand die Torah heeft bestudeerd,
de bijbel, Gods Wet.
Een wetgeleerde in de bijbel is dus eerder een theoloog dan een advocaat.

Gemeente, pas op voor theologen!
Ik ken er heel wat, en ben er zelf bovendien ook één!
En ik weet uit ervaring dat theologen soms hele vervelende mensen kunnen zijn…
Dan moet ik ook de hand in eigen boezem steken hoor:
Theologen blijven graag hangen in theoretische en abstracte discussies,
Soms ook een beetje om maar intellectueel te doen
En we houden ervan, om grote vragen op te werpen
Waarbij we soms de dingen veel moeilijker maken
Dan ze zijn…
Daarom worden ze denk ik ook vaak genoemd in de Bijbel, in het Evangelie
Als degenen met Jezus het steeds aan de stok krijgt…

Zo ook de schriftgeleerde, die in onze lezing van zonet opstond,
om Jezus te beproeven.
‘Wat moet ik doen om het eeuwig leven te krijgen?’,
vraagt hij met enig voelbaar sarcasme.
Dat is misschien ook wel een typisch theologen-trekje: sarcasme.
Hij wil Jezus bovendien beproeven, staat er.
Hem onderuithalen, proberen te ontmaskeren als een valse profeet

Maar Jezus doorziet dat wel,
en antwoordt de man door hem een wedervraag te stellen:
Jij bent toch een schriftgeleerde, een theo-loog, jij weet het toch zo goed?
Jij hebt de bijbel toch bestudeerd… wat staat daar dan in?
Of misschien nog belangrijker:
Hoe leg jij, met al jouw geleerdheid en kennis, uit wat je in de bijbel leest.
Hoe leest u?, vraagt Jezus letterlijk.
Misschien zit hem daarin wel de crux van het verhaal:
Hoe leest u... Hoe leest u de wet, hoe lees je de bijbel
Het gaat er blijkbaar niet zozeer om wat je leest, maar hoe je het leest
Wat je insteek is bij het lezen van de Heilige Schrift
Lees je daar alleen maar regeltjes die je moet gehoorzamen,
Of gaat het meer om de Geest achter die regeltjes?

“Heb de Heer uw God lief
Met heel uw hart, heel uw ziel en heel uw verstand
En uw naaste als uzelf”

Prima antwoord van de wetgeleerde.
En een betere samenvatting van de bijbel is er niet te geven.
Zo was ook al in de tijd van Jezus het inzicht.
Het lijkt ook een simpel antwoord.

Maar meent onze wetgeleerde wel wat hij antwoord?
Begrijpt hij het wel echt?
Of geeft hij dit antwoord alleen maar omdat hij weet
Dat dat is wat Jezus van hem wil horen?
Want dan lezen we, dat hij zichzelf wil rechtvaardigen
Wie is dan mijn naaste?, vraagt hij
Zou hij dat gedaan hebben om als een goed theoloog,
De dingen weer veel moeilijker te maken dan ze zijn
Om eens even lekker met die Rabbi Jezus te filosoferen
Over wie je naaste is en wie niet
Of zou hij het echt niet weten?

Jezus zal hem opnieuw antwoorden
met een wedervraag
Maar die leidt hij in met het
inmiddels zo overbekende verhaal
Een man, na een brute roofoverval
aan zijn lot overgelaten
Langs de kant van de weg
De weg tussen Jeruzalem en Jericho,
een passage die in die tijd
Bekend stond als uiterst gevaarlijk
Niet zelden werden er mensen beroofd
En dan komen er drie mannen langs
De eerste is een priester
– een man van God zou je denken
Maar hij schenkt geen aandacht aan het slachtoffer
Misschien heeft hij haast,
is hij op weg naar de Tempel voor de eredienst
Ja, die moet natuurlijk wel doorgaan…
Misschien is hij wel bang
Dat contact met het slachtoffer
Hem zal verontreinigen
Zodat hij niet de dienst aan God kan voltrekken…

Dan komt er een Leviet langs.
Dat was een soort hulp-priester.
Ook hij zal er zo zijn redenen wel voor hebben gehad
Ons naamloze slachtoffer te laten liggen
En er zelfs met een grote boog omheen te lopen
Ja, je kunt er natuurlijk altijd wel
een excuus voor verzinnen…

De derde passant is een Samaritaan.
Samaritanen en Israelieten waren buurvolken,
Maar ze konden op zijn zachtst gezegd
niet goed met elkaar overweg
Ze konden elkaars bloed wel drinken
– joden en samaritanen
“Samaritaan” was in die tijd zelfs een scheldwoord!
Zoals we duitsers in WO II ‘mof’ noemden,
Of denk aan hoe wij het soms hebben over ‘kutmarokkanen’


En uitgerekend deze samaritaan, deze vijand,
Dit symbool van het grote kwaad
die door sommige joden bovendien
ook nog eens als onrein werd gezien
uitgerekend deze man
(of misschien was het wel een vrouw,
dat weten we eigenlijk niet…)
biedt hulp. En hoe!

Hij verzorgt en verbindt de wonden van de man,
en neemt hem op zijn kameel mee
naar de stad, om hem daar verder te verzorgen
Ja zelfs is hij bereid eventuele extra kosten
Later nog voor de man te betalen

De samaritaan denkt niet in hokjes,
Hij kijkt door de vooroordelen heen
Die samaritanen waarschijnlijk ook
tegenover joden koesterden
die samaritaan ziet in eerste instantie
de mens in de ander
hij denkt er niet bij na,
of die ander wel tot het goede volk behoort
hij is niet bang om verontreinigd te worden
door het slachtoffer,
hij is niet bang om letterlijk zijn handen
aan het slachtoffer vuil te maken
hij ziet simpelweg een mede-mens
die hulp nodig heeft
en biedt hem die hulp

***
Wie is nu de naaste geworden van het slachtoffer?
Eigenlijk draait Jezus
de vraag die de wetgeleerde hem stelde
radicaal om
Het gaat er niet zozeer om wie je naaste is,
Maar veel meer
voor wie en hoe
je zelf een naaste kunt zijn voor anderen

Zoals Lucas dit hele verhaal heeft neergeschreven,
Is het voor velerlei interpretatie vatbaar
Sommigen denken, dat Jezus in de parabel
De priester en de leviet gebruikt
om de wetgeleerde een spiegel voor te houden
Zij zijn net als hij theologen
mannen van wie een groot religieus,
moreel en ethisch besef mocht worden verwacht
Maar juist zij geven het verkeerde voorbeeld,
En blijken eerder schijn-heilig
Terwijl de Samaritaan het goede doet

Terwijl ik vandeweek met deze tekst bezig was
Viel me opeens op hoe Jezus
het verhaal van de barmhartige Samaritaan opent
In de Nieuwe bijbelvertaling is dat
jammer genoeg een beetje weggevallen:
Er was eens een man,
zo het lijkt een beetje een sprookje geworden
Maar letterlijk staat in de grondtekst:
een zeker man
Voor hoorders in die tijd was wel duidelijk
over wie Jezus het had
En zeker de wetgeleerde zal het
wel begrepen hebben:
Die man, dat slachtoffer van die overval,
dat sloeg op hem!
Jezus plaatste hem in het verhaal als slachtoffer
Hij was degene die hulp nodig had,
Die afhankelijk was van anderen!

Misschien schrok hij wel, die schriftgeleerde
Toen hij besefte dat Jezus het over hem had
Maar misschien was dat wel de les die hij nodig had
Hijzelf, letterlijk en figuurlijk uitgekleed langs de rand van de weg
Afhankelijk van andermans hulp
Dan kom je niet zover meer met je studeerkamer-wijsheid
Dan vraag je je niet af – wie je naaste is
En je gaat er zeker niet over in debat
En je denkt al helemaal niet meer aan regeltjes
Dit is goed en dat is fout
Dit is rein en dat is onrein
O nee, een Samaritaan –
maar die mag mij geen helpende hand bieden
Die is onrein…
Nee door hem wil ik niet gered, hij is mijn vijand!
Nee als je zelf in zo’n situatie verkeert
Ben je simpelweg blij
Als er iemand is die je helpt
Zelfs als het je grootste vijand is!

Door de wetgeleerde in het verhaal te plaatsen
als slachtoffer
Maakt Jezus het hem pijnlijk helder:
Je naaste is niet alleen wie je letterlijk naast is,
Je familie, je vrienden, je geliefde…
Het blijft niet beperkt tot je eigen kring,
Of tot je eigen volk,
Het zijn niet alleen je vrienden
Je naaste is een ieder die op je pad komt
En jouw naastenliefde nodig is
Zelfs al kost het jou veel…
Energie, tijd, geld…
De Samaritaan spaart kosten noch moeite
Voor die onbekende, die hij nog nooit heeft gezien
En misschien daarna ook nooit meer zal zien

***
Hoe lees je de Wet?
Hoe lezen wij de Bijbel, het Evangelie?
Net als de wetgeleerde,
denk ik dat we allemaal het antwoord wel weten

God liefhebben boven alles
En je naaste als jezelf

Het klinkt zo simpel.
We weten allemaal dat dat van ons gevraagd wordt
En de meesten van ons zullen ook zeggen
Dat we dat doen
Maar leven we er ook echt naar?

Als het puntje bij het paaltje komt
Is het toch zoveel makkelijker,
om te zijn als de priester en de leviet
Om tegen wie in nood is te zeggen:
bekijk het zelf maar
Om smoesjes en uitvluchten te verzinnen
Om niet te hoeven helpen,
Geen naaste te hoeven zijn
En om je te willen rechtvaardigen
Zoals de wetgeleerde

En je kunt je zelfs verschuilen achter je religie
Of de regeltjes van je geloof
Het zit misschien zelfs in religie ingebakken
Om in hokjes te denken,
Anderen zelfs te verketteren
Omdat ze een andere etniciteit hebben,
Of een ander geloof.
Ook christenen is het helaas niet vreemd
Maar dat is toch niet wat Jezus ons leert?
Wil Hij ons met dit verhaal niet juist leren
Om altijd je mede-mens voor ogen te houden als naaste
Als schepsel en kind van dezelfde Vader?
Om er niet over na te denken
Of die ander wel bij je eigen volk behoort,
Of het juiste geloof aanhangt?
Wil hij ons hier niet juist leren
Over die hokjes en vooroordelen heen te kijken
En onvoorwaardelijk liefde te geven
aan de medemens die op ons pad komt?
Onvoorwaardelijk en zonder aanzien des persoons.
Dat is ook hoe Jezus, hoe God
Ons liefheeft
En dat is hoe God wil dat wij
naar onze mede-mens kijken

***
God en je naaste liefhebben
Dat zijn mooie woorden
Maar uiteindelijk draait het
misschien niet eens zozeer om die woorden
Het gaat eigenlijk om een “mind-set”
Dat wordt ook wel duidelijk in het verhaal
Het gaat niet zozeer om wat de Samaritaan doet
Misschien meer om wat hij voelt:
Hij voelde een diep medelijden
Ook dit valt jammer genoeg weg in de vertaling
Letterlijk staat er in het grieks:
Hij werd tot in zijn ingewanden bewogen
Tot in zijn ingewanden

Misschien voelden de priester en de leviet ook wel medelijden
Zelfs wel een diep medelijden
Met het slachtoffer van de overval
Maar waren ze te druk met andere dingen
Of ze waren zelfs bang,
Bang om verontreinigd te worden,
Misschien zelfs bang dat dat slachtoffer
Een truc uithaalde
En misschien hen wel zou overvallen

Het kan heel makkelijk zijn
Om je af te sluiten
Voor het leed in de wereld,
Het leed van je naaste
Worden ook wij niet vaak in beslag genomen
Door andere dingen?
Zijn ook wij niet soms simpelweg
te bang?

Het is vaak zo makkelijk
Om de andere kant op te kijken
En geen hulp te bieden
Om niet (echt) open te staan
voor je mede-mens
Ook al weet je van binnen wel
dat dat eigenlijk niet moet
Ook al weten wij als christenen,
Dat God iets anders van ons verlangt

Daarom wil ik u (en mezelf) uitdagen, gemeente
Laten we de komende week eens proberen
Om ons –door God gegeven- gevoel van compassie
weer in te schakelen
Die ‘mind-set’ van de Samaritaan over te nemen

Laten we allereerst proberen
Eens echt open te staan,
Voor wat we om ons heen zien gebeuren
Alles wat goed is, maar ook alles wat slecht is in de wereld
En laten we vervolgens proberen
Ons gevoel te laten spreken
Misschien wel tot in onze ingewanden
Misschien kunnen we dan worden
zoals die barmhartige Samaritaan
Worden zoals God ons ten diepste bedoeld heeft
Oprecht vol mededogen en liefde tot onze naaste
Mededogen en liefde tot in ons binnenste
Met altijd de mens in de ander voor ogen.

Amen.